Mô hình thí điểm chuyên canh lúa chất lượng cao, phát thải thấp tại Hợp tác xã nông nghiệp Phát Tài đang được thu hoạch.
Câu chuyện của anh Liệt là ví dụ sinh động trong bức tranh mới ở Trà Vinh, hạt lúa giờ không chỉ mang lại lương thực, mà còn trở thành "hạt nhân" của quá trình giảm nghèo bền vững, nhờ được nâng cấp bằng công nghệ, chuỗi giá trị và tư duy sản xuất xanh.
Nông nghiệp vốn được xem là một trong những lĩnh vực dễ bị tổn thương nhất trước biến đổi khí hậu, đồng thời cũng là nguồn phát thải khí nhà kính lớn, đặc biệt là từ canh tác lúa nước. Với Đồng bằng sông Cửu Long, "vựa lúa" của cả nước, bài toán đặt ra không chỉ là làm sao đủ gạo cho xuất khẩu, mà còn phải trồng lúa theo cách ít phát thải hơn, sử dụng tài nguyên tiết kiệm hơn.
Đề án "Phát triển bền vững một triệu hecta chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh" vùng Đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2030 ra đời với mục tiêu đó. Trà Vinh là một trong những địa phương tham gia sớm và cho thấy nhiều kết quả nổi bật, đặc biệt tại hai HTX nông nghiệp Phát Tài và Phước Hảo (huyện Châu Thành).
Hạt lúa không còn được sản xuất theo kiểu "cha truyền con nối" mà gắn với cả một "gói" kỹ thuật: gieo sạ thưa bằng giống xác nhận, tưới ngập khô xen kẽ, dùng phân bón cân đối, ưu tiên phân hữu cơ, giảm tối đa thuốc bảo vệ thực vật, quản lý rơm rạ thay vì đốt bỏ; ở một số điểm, còn có hệ thống theo dõi phát thải khí methane tự động. Tất cả được triển khai theo quy trình canh tác lúa bền vững, giảm phát thải đang được khuyến nghị trên thế giới.
Sau những vụ đầu tiên, tại hai mô hình điểm tại Trà Vinh, chi phí sản xuất giảm rõ rệt: lượng giống sử dụng cắt giảm khoảng một phần ba đến một nửa so với trước; phân bón giảm hàng chục kg mỗi hecta; số lần phun thuốc bảo vệ thực vật giảm đáng kể; lượng nước tưới tiết kiệm khoảng một phần ba đến gần một nửa. Trong khi đó, năng suất tăng thêm, lợi nhuận mỗi hecta nhích lên từ vài triệu đến hơn chục triệu đồng so với canh tác truyền thống.
Mô hình cho thấy mức cắt giảm phát thải khí nhà kính từ vài tấn đến cả chục tấn CO₂ quy đổi trên mỗi hecta, tùy điều kiện và quy trình áp dụng. Rơm rạ được thu gom, tận dụng làm thức ăn chăn nuôi hoặc nguyên liệu sản xuất, thay vì bị đốt ngay trên đồng, vừa lãng phí vừa gây ô nhiễm không khí.
Với những cánh đồng nằm trong đê bao, hệ thống điều tiết nước chủ động giúp việc áp dụng quy trình tưới ngập khô xen kẽ thuận lợi hơn. Nông dân không còn tưới "cảm tính" mà theo hướng dẫn kỹ thuật, dựa vào mốc thời gian và mực nước cụ thể. Ở một số điểm, cảm biến được lắp đặt để theo dõi diễn biến nước và đất, hỗ trợ thêm cho việc ra quyết định.
Những mô hình này còn thay đổi cách tổ chức sản xuất. Các thành viên HTX được tập huấn từ đầu vụ về quản lý rơm rạ, quy trình giảm phát thải, sử dụng vật tư vào đúng thời điểm, đúng liều lượng. HTX đứng ra ký kết với doanh nghiệp cung ứng đầu vào và bao tiêu đầu ra, giúp nông dân vừa giảm giá vật tư, vừa có nơi tiêu thụ lúa với mức giá nhỉnh hơn thị trường. Khi đầu ra ổn định, người trồng lúa tự tin hơn khi đầu tư cải thiện sản xuất, không còn cảnh "trúng mùa rớt giá" ám ảnh như trước.
Tại Hợp tác xã Phát Tài, lợi nhuận từ mô hình lúa chất lượng cao, phát thải thấp được ghi nhận cao hơn bên ngoài mô hình cả chục triệu đồng mỗi hecta. Với diện tích canh tác mỗi hộ từ vài hecta trở lên, con số này đủ tạo ra bước chuyển trong đời sống. Nhiều hộ từ chỗ chỉ trông chờ vào một vụ lúa "được mùa là mừng" nay có thể tính toán xa hơn: nâng cấp máy móc, đầu tư máy gặt, tham gia dịch vụ nội đồng.
Với những lao động như anh Võ Minh Liệt, sự phát triển của HTX đồng nghĩa với cơ hội việc làm quanh năm. Khối lượng thuê cắt lúa tăng lên gấp đôi, gấp ba so với trước, thu nhập vì thế ổn định hơn. Không chỉ làm thuê theo mùa, anh cùng một số thành viên khác góp vốn đầu tư máy gặt mới, hiệu suất cao hơn, mở rộng dịch vụ sang các vùng lân cận. Nếu trước đây, công lao động thời vụ chỉ mang lại số tiền ít ỏi mỗi ngày, thì nay, mức thu nhập đã tăng lên rõ rệt, giúp gia đình anh có điều kiện lo cho con cái học hành, sửa sang nhà cửa, không còn nằm trong diện dễ bị tổn thương trước biến động giá cả.
HTX Phước Hảo cũng ghi nhận những thay đổi tương tự. Khi sản xuất theo quy trình giảm phát thải và gắn với doanh nghiệp bao tiêu, thu nhập của các thành viên từ 10 đến vài chục phần trăm. HTX tạo công ăn việc làm cho hàng chục lao động tại địa phương với mức thu nhập cải thiện đáng kể so với trước đây. Nhiều người từng phải tha hương tìm việc, giờ có thể ở lại quê hương, làm việc ngay trên cánh đồng quen thuộc mà vẫn đảm bảo cuộc sống.
Những mô hình đó không còn dừng ở quy mô vài chục hecta. Sau các vụ đầu tiên, Trà Vinh chủ động nhân rộng sang nhiều HTX khác, nâng diện tích lên hàng trăm, rồi gần nghìn hecta. Số xã đăng ký tham gia Đề án lúa chất lượng cao, phát thải thấp trong các vụ gần đây tăng nhanh, cho thấy sức lan tỏa thực sự từ hiệu quả mang lại.
Tác động của khoa học công nghệ giờ đây đem lại những thay đổi rất cụ thể: ít rủi ro hơn, thu nhập cao hơn, việc làm ổn định hơn, môi trường sạch hơn. Đó cũng chính là những trụ cột của giảm nghèo bền vững, nhất là với những địa phương còn phụ thuộc lớn vào nông nghiệp như Trà Vinh./.
